Kömür homojen olmayan, kompakt, çoğunlukla lignoselülozik bitki parçalarından meydana gelen, tabakalaşma gösteren, içersinde çoğunlukla C, az miktarda H – O – S ve N elementlerinin bulunduğu ama inorganik (kil, silt, ,z elementleri gibi) maddelerinde olabildiği, bataklıklarda oluşan, kahverengi ve siyah renk tonlarında olan, yanabilen, katı fosil organik kütlelerdir. Kömürler yakıt hammaddesi oldukları gibi, değişik amaçlarda (kok yapımı, kimyasal madde üretimi gibi alanlarda) da kullanılırlar.

Kömürler, bataklık ortamlarda, uygun (nemli ve sıcak iklimin bulunması, yeterli organik maddenin ortama gelmesi, bataklık suyunun Ph şartlarının 4-5 civarında bulunması, bataklığın malzeme gelimi ile birlikte aşağı doğru çökelmesi, bataklığın zamana bağlı olarak örtülmesi gibi) şartların sağlanması durumunda, bitki parçalarının bozuşması, parçalanması, bataklık suyu ile bir jel haline gelmesi, bazı kimyasal reaksiyonlar sonucu bu organik malzemenin fiziksel ve kimyasal değişikliklere uğraması sonucu meydana gelirler.

– Deltalar (en kalın kömür damarlarının oluştuğu ortamlardır),

– Göller (Göl kıyıları, kalın kömür damarlarının meydana geldiği uygun bataklık ortamlardır),

– Lagünler ( Deniz etkisinin olduğu ince kömür damarcıklarını meydana getirirler),

– Akarsu taşma ovaları (İnce kömür damarcıklarını oluştururlar).

Çoğunlukla bitkisel maddeler ya da bitki parçaları uygun bataklık ortamlarda birikip, çökelir ve jeolojik işlevlerle birlikte yer altına gömülürler. Yerin altında, bu organik kütleler, gömüldükten sonra, önceleri gömülmenin oluşturduğu basınç şartları, daha sonrada ortamın ısısal şartlarından etkilenirler. Bu etkilenme sonucu bu organik maddenin bünyesinde fiziksel ve kimyasal değişimler meydana gelir. Önceleri turba olarak adlandırılan ve kömürlerin ataları olarak bilinen bu organik maddeler zamanla daha koyu renklere sahip olur ve daha sert yapıya sahip olurlar. Sıcaklık ve basınç şartlarının bu kütlelere etkimesi sonucu, bu ortamdan, sırasıyla önceleri (turbadan-taşkömürü aşamasına kadar) su ve su buharı, karbon dioksit (CO₂), oksijen (O₂) ve en ileri aşamalarda hidrojen (H₂) (antrasit aşamasında) uzaklaşır. Tabii ki bu süreçte ideal şartlar ve ortamın ısısal şartlarının uzun bir dönem içersinde (binlerce yıl) baskın olması ve artması gerekmektedir. yer ısısı her 30 metrede 1⁰ C artmaktadır. Şüphesiz sıcaklık artışı ideal ve normal şartlar için geçerlidir. BU şartların dışında (volkanik faaliyet, fay hareketleri, radyoaktif elementlerin bulunduğu ortamlarda) yerin ısısı olağan üstü bir şekilde ve normalden çok fazla bir şekilde artmaktadır. Yerin ısısı arttıkça önceleri “turba” olarak adlandırılan ama kömür sayılmayan bu organik madde, önce “linyit” daha sonra “alt bitümlü kömür”, sonra“taşkömürü”, “antrasit” ve en sonunda şartlar uygun olursa “grafit” e dönüşür. Bu ilerleyen olgunlaşma sürecine “Kömürleşme (“Coalification”)” denmekte, her seviyeye de “kömürleşme derecesi” (“Rank”)” denmektedir.

Kömürler şüphesiz içlerinde kil, silt, kum ve değişik oranlarda inorganik (mineral) madde bulundururlar. Kömürlerin içersinde bulunan bu inorganik maddeler kömürün kalitesini direkt olarak negatif yönde etkilerler. Bir kömürün kalitesi, kullanıldığı alana göre farklı anlamlar içerebilir. Örneğin; kok imalinde en kaliteli kömür, şişebilen, gözenekli hale gelebilen ve dayanıklı olabilen, okside olmamış kömürler en iyi kömürlerdir.Yakıt hammaddesi olarak kömürün koklaşması bir anlam ifade etmez, en aranan özellik fazla ısısal niteliğe sahip olmasıdır. Kömürü sıvılaştırma işlemine tabi tuttuğumuzda ise en aranan özelliği uçucu maddesinin fazla olası vs. gelmektedir. Ama tümünde inorganik madde istenen bir bileşen değildir.

Kömürler bir çok değişik sınıflamalara tabi tutulurlar. Avrupalılar kömürü “sert kömür (linyit üzerindeki kaliteli kömürler)”, “kahverengi kömür” olarak sınıflandırılırlar. En yaygınca kullanılan sınıflama şüphesiz, aşağıdaki çizelgede bulunan A.S.T.M (1983) ve uçucu madde, kalori değerini esas alan sınıflamadır. Bir inorganik maddeyi iyi tanımlayabilmek için bazen bu sınıflamalar yetmemekte ve organik petrografik incelemeleri de dikkate alınmaktadır.

Ancak kömürlerin kömürleşme dereceleri de en doğru şekilde yansıma değerleri ile ortaya konabilmektedir. Bu değerlerin yanında çevre açısından kirletici unsuru olan bazı iz element ıçeriklerinin (Arsenik, Kadmiyum gibi)
bilinmesi de önemlidir.

Kömürler gevrek, kınlgan, yanabilen, içerisinde organik maddeler dışında değişik özellikte inorganik maddeler de içeren tortul kayaçlar dır. Kömürlerin fiziksel özelliklerinden ziyade halk arasında kimyasal özellikleri çok kullanılmaktadır.
Kömürlerin Fiziksel Özellikleri
Kömürlerin fiziksel özelliklerine kabaca bakılırsa;
Yoğunlukları, içerdiklen inorganik madde ve nem oranına bakarak artmasına rağmen 1,1 ile 2.2 gr/cm3
arasında değişmektedir.
Poroziteleri, kömürleşme derecelerine bağlı olarak % 3 (antrasit) ile % 25 arasında değişmektedir.
Sertlikleri (Vickers), 30 (linyit) – 120 (antrasit) kg/mm2 arasında değişmektedir.

Kömürlerin Yansıma Özellikleri

Kömürlerde Rmax, Rmean, Rrandom ve Rmin yansıma değerleri ölçülmektedir. Yansıma değerleri bir havza kömürlerinin gerçek kömürleşme derecelerini bize vermekte, geçmişte geçirmiş oldukları diyajenetik özellikleri (maruz kaldıkları ısısal değerleri) direkt olarak bize sunmaktadırlar.
Çizelge 2. Kömürlerin % Rmax Değerleri ve Kömürleşme Dereceleri Ward.1984 ve Stach. 1982).

Çizelge 3. Bazı Kömürlerin Ölçülmüş % Yansıma (Rmax.) değerleri,
Paleo-sıcaklık Değerleri ve Karşıhk Geldiği Kömürleşme Dereceleri
(Boggs 1987)

Kömürlenn kalitesi ve özelliklerini ortaya koyan kalori (ısısal), kısa ve elementel analizleridir. Bunun yanında kömürlerde iz element analizleri de yapılabilmektedir.
Kömürlerin Kısa (“Proximate”) Analizleri
Nem,Uçucu Madde, Kül ve Sabit (“Fıxed”) Karbon analizleridir. Bu analizler bir kömürün petrografik analizler ile birlikte niteliklerini ortaya koyabilmektedir.

Kömürlerin Element (“Ultimate”) Analizleri
Kömürler içerisinde bulunan “C”, “S”, “O”, “N”, “H” elementlerinin tesbit analizleridir. Çok özel ve detay araş- tırmalar  için yapılabilmektedir.

Kömür analizleri MTA Genel Müdürlüğü Maden Analizleri ve Teknolojisi Dairesinde, TÜBİTAK, demir çelik fabrikaları, bazı kömür işletmeleri (TTK ve bazı TKİ bölge müdürlükleri), Hacettepe ve ODTÜ” gibi bazı özel üni- versitelerimizde ve kuruluşlarımızda yapılabilmektedir.

Kömür Bileşenleri

Kömürlerin Makroskobik Bileşenleri
Bir kömür parçasını elimize aldığımızda onların değişik yüzeylere ve görünümlere sahip olduğunu görürüz. Bazı kömürler kübik bölünmeler (taşkömürlerı) şeklinde ufalanırken, uğrarlar. Turbalarda bitki parçalan (fiteraller) görünürken, bazı kömürlerde kalın, ince parlak ve mat bantlaşmalar görülmektedir.
Bir kömür parçasında üst kısımda bir tabakalaşma düzlemi mevcuttur ve daima, eğer bir kıvrılma, kırılmaya uğramamış veya yer değiştirmeye uğramamışlar ise, yer yüzeyine paralel olacak şekilde, yanı yatay konumda olurlar.
Kömürlerde tabakalaşma düzlemlerine dik olarak ve birbirlerine dik olacak şekilde, yan taraflarda “Klit” (“Cleat”) denilen düzlemler bulunmaktadır. Bunlardan ön veya yüz (“face”) kliti pürüzsüz iken, yan (“butt”) kliti daha pürüzlü durumdadır. Yan klitler ortamın kayaçlarının kıvrım ekselerine paralel olurlar. Klitler ortamın dağ oluşumunu sağlayan faktörlerin etkisinde kalarak oluşurlar yani orojenik kökenlidirler. Klit açıları taşkömürü seviyesinde 90° cıvannda olup, daha düşük kömürleşme seviyelerinde (alt bitümlü kömür ve linyitlerde) bu açı daha küçük veya farklıdır. Antrasitlerde klitlerin sayısı ikiden daha fazla (üç) olup, bunlar bırleşerek konkoidal bölünmeyi sağlamaktadırlar.
Özellikle taşkömürü seviyesinde kömürler bantlı görünümler ortaya koyarlar. Kömürlerin el ile incelendiğinde onlann bantlı, mat, elde is bırakan nitelikte olan bileşenleri onlann “Litotip” olarak adlandırılan birimleridir. Litotipler sonlanna “ain” takısı alırlar. Birbirinden farklı dört litotip mevcuttur. Bunlar Vitren (“Vitrin”), Klaren (“Clarain”), Düren (“Durain”) ve Füzen (“Fusain”) dir. Litotiplerin özellikleri detaylı olarak Çizelge 4’te gösterilmiştir. Çizelge 4’te aynca kil ve kömürün birbirleri ile ilişkili olarak kömürlü kil ve killi kömürler
ile ilgili özellikler de mevcuttur.

Maseraller
Kayaçlardaki en küçük bileşenler olan minerallere benzemesi için, organik maddelerde de en küçük birimlere maseral adı verilmiştir.
Kömürleri meydana getiren maseral ve mineraller bir kömür tabakası boyunca gelişi güzel dağılmazlar. Bunun aksine, eğer etken bir kontrol altın da bulunmuyorlar ise özellikle ortamın biyolojik, kimyasal ve jeolojik işlev- lerine bağlı olarak oluşur ve o ortamda birikirler. Farklı şartlar, farklı özellikte organik malzemenin (veya maseralin) ve minerallerin ortamda bulunmasını sağlar. Farklı şartlarda oluşan ve kökeni de farklı olabilen bu organik maddelerin (maseral’lerin) de şüphesiz farklı fiziksel ve kimyasal özellikleri olabilmektedir.
Maseraller kömürlerde farklı morfolojik yapılar ve farklı fiziksel ve kimyasal özelliklerinden dolayı gruplandırılmışlardır. Sonlarına “init” sözcüğü alırlar. Üç ana maseral grubu vardır. Bu ana gruplar Vitrinit (linyit ve alt bitümlü kömürlerde Huminit), Liptinit (eski Ekzinit) ve İnertinit’tir.

Mikrolitotipler
Maseraller küçük mikro alanlarda (yaklaşık 50 mikronluk alanlarda) bile bazen tek başlarına değildirler ve bir diğer maseraller ile bulunurlar. Bir veya birden fazla bir arada bulunan maseral toplulukları “mikrolitotip” olarak değerlendirilebilirler. Kayaçlarda kayaç birimleri (granit, gnays) gibi kavramlar kömürdeki litotiplere, mineraller de kömürlerde maserallere karşılık gelmektedir. Ama mikrolitotip kavramı litotip ile maseral arasında büyüklüğü olan ve kayaçlarda benzer, belirlenmiş bir tanımı olmayan, mikroskoplar ile incelenebilen bir ara kavramdır. Çizelge 6’da da görülen sınıflamada belirtilmiş bu mikrolitotipler daha ziyade kok dışı amaçlı, özel amaçlarda (kömürlenn oluştukları ortamların belirlenmesinde) kullanılmaktadır. Mikrolitotipler sonlarına maseraldeki “”init””takısı yerine “it” takısı alırlar.

Kömürlerin çoğu yalnız organik maddeleri içermezler ve içlerinde bazen az miktarda bazen de çok miktarlarda olabilen inorganik maddeler bulundurabilirler. Kömürler tortul (veya sedimanter) ortamlarda oluşan, bataklık ürünü olan maddeler olduklan için, oluştuklan esnada, veya daha sonra bu ortamlara yer yüzü ve/veya yeraltından, organik olmayan, büyük ve/veya göremediğimiz kadar küçük maddeler katılabilmektedir. Bu maddeler bazen ortama, bir sıvı içerisindeki çözülmüş bir madde (SCH, COs, Ch, FOOH gibi) veya taşınmış bir katı madde (mineral ve/veya iz elementi) olarak katılabilirler. Kömürlerin oluşması esnasında (sinjenetik olarak) ortama katılabilen bu maddeler kömür tabakalan ile uyuşum gösterip uygun buldukları boşluk vs/lerde çökelebilirler.

Ama kömür oluşmasından sonra bu ortama gelen malzemeler, katılaşmış bu kömürün içerisine (bir sıvı içerisinde vs.) girebilirlerse, ancak oluşma sonrası (epijenetik olarak) hala dolmamış ve korunmuş olabilen boşluk, çatlak ve mikro-süreksizlikler içine çökelebilirler. Bu tür mineral maddeler bu boşluklarda mikroskop ve Elektron Mikroskoplarında rahatça izlenebilmekte ve belirlenebilmektedir.

Bazen de kömürler oluşurken, kömür ortamlannda oluşabilen (bakteriyel ve kimyasal) reaksiyonlar sonucu da bazı mineral maddeler ortama katılabilmektedir (framboidal pirit gibi).

Kömürün gerek çevre açısından kirlilik oluşturabilen, gerekse istenmeyen ve sonunda kül olarak açığa çıkan mineral maddelerine bir göz atıldığında (çoğunluğa göre sırasiyle);

a) Kil Mineralleri (Alüminyum Silikatlar): Bataklık ortamda oluşan kömürlere ortamda bulunan çamurların
killerinin bulunması en doğal şeydir ve tüm kömürlerde en fazla bulunan mineral maddelerdir (tüm rastlanan
inorganiklerin yaklaşık % 50sini oluştururlar). Karasal kökenli olduğu düşünülen kaolinler, bunun yanında
illit, smektit ve smektit-illit karışımı killer, kömürlerde en rastlanılan killerdir.

b) Karbonat Mineralleri: Kalsit, Siderit (Fe CO3), Dolomit (Ca, Mg (CO3)2 , Ankerit (2CaCO3, MgCQ3.FeCO3),
ama az olmakla birlikte Aragonit (CaCOs), Dawsonit[Na, Al CO3 (OHb], Stronsiyanit (Sr) gibi minerallerin
Ca, Mg ve Fe’sinin değişik şekil ve bileşimdeki karbonatlarının da bulunması mümkün olmaktadır.

c) Sülfid’ler : Genellikle Pirit ve Markasit olarak bilinen mineraller olmakla birlikte bunun yanında diğer
sülfîd minerali en olan Galen (PbS), Sfalerit (ZnS), Kalkopirit (Cu FeS2J vs. gibi mineraller de
olabilmektedir.
d) Silisler: Çoğunlukla yeryüzünde en fazla görülen minerallerden biri olan kuvars olup bunlar kömürlerdeki
tüm inorganik maddelerin % 20 si kadarını oluştururlar.

e) Diğer mineraller: Bunlar Kalsedon, Feldspatlar, Turmalin, Apatit, Anatas, Rutil, Hematit, Götit, Zirkon
Goyazit ve Jibs, Bant, Anhidrit gibi sülfat mineralleridir.

Bu minerallerin dışında, kömürler içerisinde göz veya mikroskoplarla görülemeyen ve genelde çok az bulunabilen ama önemli anlamları olabilen iz elementleride mevcuttur.

Kömür kalitesi kullanıldığı amaca göre değişmektedir. Eğer biz kömürü yakıt hammaddesi olarak düşünüyor  isek, kömürün kalitesi kömürlerin içerdiği ısı değer, inorganik (mineral) madde, nem, uçucu madde gibi özellikleri ile belirlenmektedir. Kömürlenn yüksek kalorili olması, ve düşük inorganik madde (kül), nem ve uçucu maddeli olması onların kaliteli kömürler olduğunu ortaya koymaktadır.

Kömürlerden sıvı (metanol) veya gaz elde edilecek ise, is yapan, mineral maddesi (külü) az ve koklaşma özelliği olmayan kömürler en iyi kömürlerdir.

Kok için petrografik özellikleri uyumlu, şişme ve sertleşme özelliği olan, mineral maddesiz, uçucu maddesi az olan, bozuşmamış taşkömürlerı kok yapmak için aranan kaliteli kömür kriterleridir.

Kaynak : T.K.İ.